Ata qətlinin sirri
10.08.2024 [11:06]
Fyodor Dostoyevskinin “Karamazov qardaşları” romanı haqqında
Dostoyevski irsinin böyük tədqiqatçısı Leonid Qrossman yazıçının ədəbi yaradıcılığının həm yekunu, həm də zirvəsi sayılan, sonradan “Böyük beşlik” adı altında birləşdirilmiş romanları istər məzmun, istərsə də poetika baxımından belə təsnifləndirir: “Cinayət və cəza” - roman-tövbə; “İdiot” - roman-poema; “Şeytanlar” - roman-pamflet; “Yeniyetmə” - tərbiyəvi roman; “Karamazov qardaşları” - roman-sintez. Gerçəkdən də sonuncu əsər müəllifin həm ömründə, həm də yaradıcılığında keçdiyi mərhələlərin bir araya gətirilməsi, yekunu, sintezidir. Bu romanda biz ədibin əvvəlki əsərlərindən tanıdığımız neçə-neçə obrazla, personajla yenidən qarşılaşırıq, İvan Karamazovun timsalında Raskolnikovla, Alyoşa Karamazovun misalında knyaz Mışkinlə, Qruşenkanın simasında Nastasya Filippovna, Katerina İvanovnanın şəxsində Aqlaya İvanovna ilə bir daha rastlaşırıq.
Dostoyevski ən yetkin romanında da Dikkensdən əxz elədiyi metoda - qəhrəmanları ağa-qaraya, xeyirə-şərə, bir az da konkret desək, psixoloji tiplərə bölüb onları ideya daşıyıcılarına, ideoloji konstrukta çevirmək, bu yolla ideyaları, əqidələri çarpışdırmaq üsuluna nəinki sadiq qalıb, əksinə, metodun tələb elədiyi texniki fəndləri əvvəlkilərdən qat-qat yüksək səviyyədə, daha böyük peşəkarlıqla işlədib. Bu romanı həm bir bədii əsər, həm fəlsəfi traktat, həm də dini risalə kimi oxumaq olar. Dostoyevski son əsərinə bütün ilhamını, istedadını, bütün ağlını, zəkasını sərf eləyib, “Karamazov qardaşları”nın mövzusu, ideyası neçə il əvvəl yaransa da, yazıçı onu qələmə almağı bütün romanlarından sonraya - ömrünün qürub çağına, həm də müdrik vaxtına saxlayıb. Böyük ədəbiyyat adamlarının çoxu bu romanı müəllifin şah əsəri sayır.
“İdiot” romanında olduğu kimi burada da personajlar səhnəyə “hazır” çıxırlar, yəni öz xasiyyətləri, xislətləri, fikirləriylə birgə doğulurlar. Xarakterlər müsbət, ya mənfi mənada təkamülə uğramırlar (buna heç vaxt da yoxdur, çünki səkkiz yüz səhifəlik romanın əhatə elədiyi bütün hadisələr vur-tut iki həftə ərzində baş verir), bir-biriylə konfliktdə açılışırlar, öz potensiallarını ortaya qoyurlar - ya parlaq ideallarının zirvəsinə boylanır, ya da qaranlıq niyyətlərinin dibinə çökürlər. Dostoyevskinin istər mənəvi-etik, istərsə də bədii-estetik arsenalında nə varsa, hamısı bu romanda önə çıxarılmış başlıca ideyanın ətrafında cəmləşib. İdeya isə əvvəlkidir, dəyişməyib: iki min il əvvəl İsa Məsihin car çəkdiyi ümumbəşəri məhəbbət, könül qardaşlığı, özünü başqalarına qurban vermək, insanlığın günahlarını can bahasına satın almaq. Polifonik sənətkar kimi təqdim olunsa da, əsərlərində ideoloji opponentlərinə danışmaq üçün gen-bol imkan yaratsa da, Dostoyevski olduqca tendensiyalı yazıçıdır, onun ədəbi-fəlsəfi niyyəti bəri başdan bəllidir. Niyyət, əlbəttə, İsa Məsih platformasının, xristianlıq ideyalarının alternativsizliyini sübuta yetirməkdir.
***
Karamazov ailəsi bir atadan, bir də onun üç anadan doğulmuş dörd oğlundan ibarətdir.
Ata - xırda mülkədar Fyodor Pavloviç Karamazov arsız, pozğun, tamahkar, həm də hiyləgər adamdır. Bəzi bədnam Roma imperatorlarının xırda modelinə bənzər əlli beş yaşlı bu təlxək despot iki dəfə evlənib. Birinci arvadı varlı-hallı, nüfuzlu bir nəslin qızı olub. Fyodor Pavloviç toydan dərhal sonra onun bütün cer-cehizini mənimsəyib, üstəlik, gəlinlə çox kobud davranmağa başlayıb. Dava-şavadan, döyülməkdən bezən qadın günün birində baş götürüb Peterburqa qaçıb, üstündən çox keçməmiş orada ölüb. Özündən sonra qadının Mitya adlı üç yaşında oğlu qalıb. Fyodor Pavloviç oğlunu himayəsinə götürmək istəməyib, Mityanı anasının qohumları saxlayıb boya-başa çatdırıblar.
Beləcə, Dmitri Karamazov allahümidinə böyüyüb, gimnaziyanı bitirməmiş hərbi məktəbə girib, oradan Qafqaza yollanıb, avara-sərgərdan həyata meyil salıb, nəhayət, dueldə iştirakına görə qulluqdan qovulub. İndi o, atasından anasının mirasından özünə düşən payı istəyir, ancaq atası illər boyu ona göndərdiyi pulları əsas gətirib Mityaya heç bir borcu qalmadığını sübuta yetirir. Üstəlik bunu da deyir ki, dəqiq haqq-hesab çəkilsə, Mityanın ona borclu olduğu üzə çıxar. Mitya isə atasının dəlillərini kafi saymır, pulunu istəyir.
Fyodor Pavloviçin ikinci arvadı həlim, ürkək bir gəlin olub. Əri ona iki oğul doğan bu gəlinə də gün-dirrik verməyib, onu daim alçaldıb, onun gözü qabağında evdə orgiyalar təşkil eləyib. Bəxtsiz gəlin ikinci oğlunun dünyaya gəlməsindən dörd il sonra çərləyib ölüb. Ataları İvanla Alekseyin də qayğısını boynuna götürməyib, onlar da özgə qapısında böyüyüblər, yaxşı təlim-tərbiyə görüblər, keyfiyyətli təhsil alıblar.
Uşaqlıqdan yaxşı zehni olan İvan Karamazov əvvəl gimnaziyada, sonra universitetdə oxuyub. Tələbəlik illərində qəzetdə məqalələri çıxıb, gənc yaşından cəmiyyətdə tanınmağa başlayıb. İvan ağıllı mühakimələr yürütməyin, oturuşmuş ictimai fikrə zidd qənaətlər hasil eləməyin, paradoksal məntiqi nəticələr çıxarmağın ustasıdır. Təhsilini başa vurandan sonra o, atasının yanına qayıdıb, dözülməz qocayla hələlik birtəhər yola gedir.
Kiçik qardaş Aleksey Karamazov hər yerdə hamının sevimlisidir. Hətta pozğun, əxlaqsız atası da onu o biri oğlanlarından seçir, onlara nisbətdə Alyoşaya həlim yanaşır. Sakit, mömin Aleksey qoca rahib Zosimanın təsiri altında monastıra çəkilmək istədiyini deyəndə belə atası ona mane olmayıb. Alyoşa mürşidi Zosimanın timsalında özünə mənəvi ata tapıb, qocaya elə möhkəm bağlanıb ki, artıq onsuz yaşamağı təsəvvürünə gətirə bilmir.
Bunlardan başqa ata Karamazovun divanə küçə qadını Lizavetadan doğulmuş Pavel Fyodoroviç Smerdyakov adlı qeyri-qanuni oğlu da var. Anası bu uşağı Fyodor Pavloviçin tövləsində dünyaya gətirəndən sonra əzabla ölüb. Körpəni ağasının razılığıyla mömin nökər Qriqori bəsləyib böyüdüb, ona yazıb-oxumaq öyrədib, din dərsi verib. Uşaqlığında Smerdyakovun çox sevimli bir əyləncəsi varmış - pişikləri asıb öldürüb sonra da təntənəli mərasimlə dəfn eləyərmiş. Qriqori nə qədər çalışsa da, ona insani duyğular, Allah xofu aşılaya bilməyib. İndi Smerdyakov ata evində yaxşı gitara çalan, dadlı yeməklər bişirən lakeydir.
***
Əhvalat bir əyalət şəhərində, Karamazovun malikanəsiylə monastır arasında vaqe olur. Məsələ burasındadır ki, atayla böyük oğulun dərin münaqişəsi yaranıb, həm də təkcə var-pul üstündə yox. Romanda təsvir olunan hadisələr də iki məhkəmə aralığında baş verir - başlanğıcda personajlar özlərini könüllü qaydada din xadimlərinin mühakiməsinə təslim eləyirlər, sonda isə onları məhkəmə hakimləri, müstəntiqlər, prokurorlar məhşər ayağına çəkirlər.
Dmitri Karamazov Katerina İvanovna Verxovtseva adlı kübar, gözəl bir xanıma nişanlıdır. Bu qızın vəzifəli atası romanda baş verən hadisələrdən xeyli qabaq böyük miqdarda xəzinə pulunu batırdığına görə özünə qəsd eləmək fikrinə düşür. Bundan xəbər tutan Mitya bacısıyla Katyaya xəbər göndərir ki, əgər axşam onun yanına tək gəlməyə razılaşsa, əlində-ovcunda olanı verib qızın atasını rüsvayçılıqdan, ölümdən qurtarar. Fəqət Katerina gələndə Dmitri onun düşdüyü vəziyyətdən sui-istifadə eləmir, pulu qıza eləcə təmənnasız verir. Bununla da Katyanın qəlbinə əvvəl vura biləcəyindən daha ağır xətər yetirir.
Mühakimədən yayınsa da, qızın atası çox keçməmiş dərddən ölür. Ardınca da Katerinaya bibisindən böyük miras qalır. Katya Dmitriyə namə yazıb onu sevdiyini, ona ərə getmək istədiyini deyir. Mitya bol cehizli qızla evlənməyə həvəslə razılıq verir. Fəqət qardaşı İvanın timsalında Dmitrinin rəqibi meydana çıxır, məlum olur ki, İvanla Katerina arasında sevgiyə çevrilməkdə olan gizli bir rəğbət yaranıb. Onlar bunu boyunlarına almasalar da, münasibəti ört-basdır eləmək mümkün deyil. Əslində, Katerina özünü Dmitriyə təklif eləməklə qəlbinə vurulmuş zədədən qurtulmaq, bədbəxtliyi bədbəxtliklə sağaltmaq (bir mahıda deyildiyi kimi: təzə dərdi köhnə qərdə dərman verdin...), xoşbəxtliyini travmalarına yedirtmək istəyirdi. Artıq buna ehtiyac qalmayıb, Dmitri də vəziyyətdən məmnundur, çünki o da başqasına vurulub.
Mitya Alyoşanı Katerina İvanovnanın yanına elçi göndərir ki, nişanlısının qardaşı İvana ərə getməyinə razı olduğunu ona çatdırsın. Dmitri Karamazov beş il əvvəl bir polyak zabitinin yoldan çıxardığı, sonradan varlı bir tacirin saxladığı (Nastasya Filippovnanı xatırlayaq) Qruşenka (Aqrafena) adlı qadının divanəsidir, onu almaq arzusuyla alışıb yanır. Bu biri yandan Fyodor Pavloviç də Qruşenkanın dərdindən dəli olub, onu özünə arvad eləmək üçün bütün varidatını xərcləməyə hazırdır. Ata Karamazov özünü əsla qocalmış saymır, əminliklə deyir ki, indən belə hələ iyirmi il də sağlam kişi həyatı yaşamaq fikrindədir. Dərinləşən konfliktin qarşısını almaq, atayla oğul arasında münaqişəni çözmək üçün Alyoşa onları monastıra, qoca Zosimanın hücrəsinə dəvət eləyir.
Dmitri olduqca çılğın, impulsiv tipdir, Karl Yunq beləsinə “Şiller tipi” deyirdi. Rahiblərin hüzurunda Fyodor Karamazov özü də iki böyük oğlunu Şillerin “Qaçaqlar” pyesinin qəhrəmanlarına - İvanı xeyirxah Karl Moora, Dmitrini məkrli Frans Moora bənzədir. Mitya atasının Qruşenkanı ələ almaq məqsədiylə üç min rubl hazırladığını bilir, bu səbəbdən eşq cəbhəsində məğlubiyyətə uğrayacağından bərk qorxur, qızı itirməmək üçün atasını öldürməyə belə hazırdır. Fyodor Pavloviç də öz növbəsində oğlu Mityanı nişanlısını buraxıb Qruşenkanın dalına düşdüyünə görə qınayır. Ata-oğul ağızlaşıb bir-birini alçaldırlar. Monastırdakı “yoldaşlıq məhkəməsi” heç bir nəticə vermir, ata-bala Karamazovlar nəinki kompromisə gələ bilmirlər, əksinə, özlərini bir az da rüsvay eləyirlər, aralarındakı düşmənçilik daha da dərinləşir.
F.Uğurlu
Davamı növbəti sayımızda…
Xəbər lenti
Hamısına bax
YAP xəbərləri
13 Fevral 17:17
YAP xəbərləri
13 Fevral 17:16

YAP xəbərləri
13 Fevral 17:15

Siyasət
13 Fevral 16:50

Sosial
13 Fevral 16:44

Xəbər lenti
13 Fevral 16:38

Gündəm
13 Fevral 15:57

Gündəm
13 Fevral 15:56

Gündəm
13 Fevral 15:33

İdman
13 Fevral 15:09

Xəbər lenti
13 Fevral 15:01

Siyasət
13 Fevral 14:48

Siyasət
13 Fevral 14:46

Gündəm
13 Fevral 14:10

Sosial
13 Fevral 14:02

İdman
13 Fevral 13:59

Gündəm
13 Fevral 13:35

İqtisadiyyat
13 Fevral 13:32

Dünya
13 Fevral 13:17

Siyasət
13 Fevral 12:54

Sosial
13 Fevral 12:53

Gündəm
13 Fevral 12:49

İqtisadiyyat
13 Fevral 11:38

Siyasət
13 Fevral 11:35

Hadisə
13 Fevral 11:26

Gündəm
13 Fevral 10:56

Siyasət
13 Fevral 10:47

Dünya
13 Fevral 10:33

Siyasət
13 Fevral 10:31

İqtisadiyyat
13 Fevral 10:31

Dünya
13 Fevral 10:29

Sosial
13 Fevral 10:14

Siyasət
13 Fevral 09:55

Dünya
13 Fevral 09:53

Dünya
13 Fevral 09:53

İdman
13 Fevral 09:52

Sosial
13 Fevral 09:51

Dünya
13 Fevral 09:50

İqtisadiyyat
13 Fevral 09:48

Analitik
13 Fevral 09:46

Dünya
13 Fevral 09:36

Ədəbiyyat
13 Fevral 09:12

Dünya
13 Fevral 08:58

Ədəbiyyat
13 Fevral 08:43

MEDİA
13 Fevral 08:31

Sosial
12 Fevral 23:48

Xəbər lenti
12 Fevral 23:36

İdman
12 Fevral 23:12

Sosial
12 Fevral 22:51

Sosial
12 Fevral 22:38

Mədəniyyət
12 Fevral 22:14

Dünya
12 Fevral 21:54

Dünya
12 Fevral 21:38

Sosial
12 Fevral 21:15

Sosial
12 Fevral 20:50

Dünya
12 Fevral 20:35

Sosial
12 Fevral 20:17

Xəbər lenti
12 Fevral 19:57

İqtisadiyyat
12 Fevral 19:38

Sosial
12 Fevral 19:32

İdman
12 Fevral 19:31

Dünya
12 Fevral 19:14

Siyasət
12 Fevral 18:50

Dünya
12 Fevral 18:37

Gündəm
12 Fevral 18:28

YAP xəbərləri
12 Fevral 18:27

YAP xəbərləri
12 Fevral 18:11

YAP xəbərləri
12 Fevral 18:09

Dünya
12 Fevral 18:05

Gündəm
12 Fevral 17:25
